Guwernantki w natarciu. Kierunek: Rosja!
„Wyjazd do carskiej Rosji i podjęcie tam pracy nie były łatwymi krokami w życiu, jednak decydowało się na nie wielu przybyszów z Zachodu, w tym i guwernantki. Wszedłszy dzięki temu do środowisk rosyjskiej arystokracji i klasy średniej, osiągnęły rangę, której odmawiano im w kraju rodzinnym. Oczarowane, ale i przytłoczone nieznanym i odległym zakątkiem świata, próbowały odnaleźć się w obcej kulturze. Pokonanie różnic stało się ich wspólną pasją. Poznały Rosję przyziemną, zajętą codziennymi sprawami, problemami i troskami. Chociaż słynącą także z przyjęć oraz wystawnych balów. Gdy na początku XX wieku anarchia i chaos ogarnęły Rosję, panna Emmie Dashwood znajdowała się w samym epicentrum tych wydarzeń. Wspomnienia jej i innych angielskich guwernantek układają się w niezwykłą opowieść o prawdziwym obliczu dwóch rosyjskich rewolucji i wojny domowej.
Te unikatowe relacje z pierwszej ręki zebrał i ocalił Harvey Pitcher."
Zawód guwernantki jest dzisiaj otulony romantyczną mgiełką. Nie zmienią tego takie książki jak "Agnes Grey" Anny Brontë, nic nie dadzą pełne pogardy słowa panny Ingram z "Jane Eyre" Charlotty Brontë czy przeżycia Sugar ze "Szkarłatnego płatka i białego" Michela Fabera. Prywatne nauczycielki są dla nas nierozerwalnie powiązane z XIX wiekiem, z jego legendą, a przede wszystkim z przeidealizowanym wyobrażeniem wiktoriańskiej Anglii.
Parę dni temu zaczęłam pisać recenzję książki "Gdy panna Emmie była w Rosji" Harvey'a Pitchera. Sięgnęłam po nią, bo sprawiała wrażenie idealnego połączenia dwóch przyciągających mnie jak magnes tematów. Jeden z nich to ostatnie lata znikającej bezpowrotnie carskiej Rosji, drugi - historia angielskich guwernantek, które w drugiej połowie dziewiętnastego stulecia rozlały się po wszystkich zakątkach cywilizowanego świata. Książka okazała się nie tylko wyjątkowo ciekawa, ale przede wszystkim otworzyła mi oczy na prawdę, z której nie do końca zdawałam sobie sprawę - że wcale, ale to wcale nie byłabym zachwycona, gdyby przyszło mi pewnego dnia obudzić się i stwierdzić, że przeniosłam się jakieś 150 lat wstecz, a zza drzwi dobiega mnie właśnie głos, pytający, dlaczego jeszcze nie czekam w pokoju szkolnym, skoro dzieci moich pracodawców są już dawno na nogach!
W kilku pierwszych zdaniach recenzji chciałam delikatnie zarysować Wam sytuację dziewiętnastowiecznych kobiet, zmuszonych do pracy zarobkowej, którym społeczeństwo wiązało ręce, nie dając ani gruntownego wykształcenia, ani możliwości godnego i uczciwego zarabiania na utrzymanie - poza łaskawym zezwoleniem na bycie nauczycielką domową. Dodałam trochę cytatów i planowane parę zdań rozrosło się do niebotyczny rozmiarów - z tego też powodu uszczęśliwiłam Was ;) osobnym tekstem o guwernantkach, który znajdziecie TUTAJ.
Teraz najwyższy czas przejść do meritum i powiedzieć Wam, dlaczego żałowałabym, gdybym po książkę Pitchera nie sięgnęła i dlaczego - niestety - nie każdemu się ona spodoba.
W drugiej połowie dziewiętnastego stulecia angielski rynek pracy kipiał od nadmiaru guwernantek. Nie wystarczały już dobre chęci, żeby znaleźć miejsce za parę funtów rocznie - teraz trzeba było mieć także spore znajomości, doświadczenie i wiedzę. Ekspansja kolonialna Imperium sprawiła, że sporo dziewcząt znalazło pracę u rodaków za granicą, jednak to ciągle nie rozwiązywało problemu. Z pomocą przyszła moda - cały cywilizowany świat zapragnął spijać wiedzę o angielskich rzeczownikach, zwrotach i konstrukcjach składniowych z ust brytyjskich nauczycielek.
 |
| V. Perov, Przybycie guwernantki do kupieckiego domu, 1866 |
Niezwykle atrakcyjnym rynkiem okazała się Rosja - ze względu na dobre warunki i doskonałe wynagrodzenie. Dla kobiet, które wyprawę dopiero rozważały, daleki i zimny kraj carów wydawał się niemal obcą planetą, ale zdesperowane, nie miały wiele do stracenia. Te, które zaryzykowały i podjęły trudną decyzję o wyjeździe, nigdy tego nie żałowały. Aż do rewolucji bolszewickiej były ważną częścią rosyjskiej klasy wyższej. Traktowane jak domownicy, w najgorszym razie ich pozycja była równa wyższym rangą służącym. Sporo z nich mieszkało w pałacach, uczyło książęce dzieci. Kilka z nich wylądowało na dworze cara (polecam wspomnienia Margareth Eagar "Six years at the Russian court" - miejscami nudnawe, ale warte zgłębienia).
"Pogrążam się w coraz większej rozpaczy, Molly. Chyba spróbuję szczęścia w Rosji. Słyszałam o wolnej posadzie dla angielskiej guwernantki w Moskwie, w rodzinie posiadającej całą prowincję i chłopów pańszczyźnianych na setki. Odkładam pisanie listu, aż dotrę na miejsce, będę tam tak samo na uboczu, jak gdybym była zamężna".
Cyntia Kirkpatrick, bohaterka książki 'Żony i córki" Elizabeth Gaskell
Autor książki "Gdy panna Emmie była w Rosji" dokonał wspaniałej rzeczy - dotarł do ostatnich żyjących kobiet, które na początku XX wieku wyjechały z kraju, by uczyć angielskiego rosyjskie dzieci. Było to możliwe z kilku powodów - po pierwsze: książka Pitchera powstała w latach 70. zeszłego wieku, po drugie: okazało się, że brytyjskie guwernantki to osoby wyjątkowo długowieczne. Ich hart ducha oraz siła psychiczna i fizyczna sprawiały, że sporo z nich żyło ponad dziewięćdziesiąt lat - a każda z jasnym umysłem i niezmąconymi wspomnieniami.
Poznajemy między innymi uroczą i niezwykle przedsiębiorczą Scottie oraz ciekawską i inteligentną Edith Kirby, która wróciła do Rosji z bezpiecznego Szanghaju, bo chciała zobaczyć czym jest rewolucja. Główną bohaterką książki stała się Emmie Dashwood, która wyruszyła w niezapomnianą podróż w 1911 roku. O swojej wielkiej rosyjskiej przygodzie opowiedziała Harvey'owi Pitcherowi, pisarzowi i tłumaczowi języka rosyjskiego, który od tamtej pory nie spoczął, dopóki nie dotarł do kilku innych uroczych starszych pań - źródeł wiedzy o życiu guwernantek w Rosji przedrewolucyjnej.
Polski podtytuł książki jest trochę mylący. Brzmi on: "Dzieje angielskich guwernantek na tle rewolucji październikowej", podczas gdy w oryginale jest bardziej adekwatny do treści: "English governesses before, during and after the October Revolution" - "przed, podczas i po"! Przedzierając się przez pierwszą połowę książki znalazłam w niej zarys historii domowych nauczycielek, które żyły i walczyły z rzeczywistością przez cały niemal XIX wiek i nijak się to miało do rewolucji październikowej. Powodów do narzekań nie miałam, bo poszerzenie tematu odpowiadało mi dużo bardziej, niemniej jednak wolałabym, żeby polskie tytuły trzymały się oryginałów.
 |
| E. Shanks, Zatrudnianie guwernantki, ok. 1913 |
Wróćmy do sformułowania "przedzierać się", którego użyłam wyżej. Tak właśnie było w przypadku pierwszych rozdziałów. Są ciekawe, ale pozostawiają wiele do życzenia. Miejscami przeteoretyzowane i nużące, jako całość są chaotyczne i zapełnione ogólnikami. Czytelnik, który spodziewał się, że wraz z autorem zgłębi nie tylko życie Angielek pracujących w Rosji, ale zajrzy także za kulisy i dowie się czegoś o rosyjskim społeczeństwie, będzie rozczarowany. Autor nie miał dostępu do obszerniejszych, a przede wszystkim ciekawych dziewiętnastowiecznych wspomnień z pierwszej ręki, nie mógł więc opisać ze szczegółami tego, co chciałabym w jego książce znaleźć. Pierwsza połowa książki to historia zawodu guwernantki i wyjazdów zagranicznych, w tym do Moskwy i Petersburga, ale bez gawędziarskiego pazura. Wiedzy w niej sporo, ale tak wymieszanej i niespójnej, że miejscami ciężko przez nią przebrnąć.
W chwili, gdy wkraczamy na teren dobrze znany Emmie Daswood i jej koleżankom, zaczyna być ciekawiej. Więcej tu szczegółów, obrazów, więcej polotu. Zagłębiamy się w życie na rosyjskiej wsi, wchodzimy do pałaców i dworów. Obserwujemy wszystko z perspektywy nauczycielek, które niby wiele nie widziały i nie słyszały, siedząc zamknięte w szkolnych pokojach swoich podopiecznych, jednak uszy i oczy miały otwarte, a wrodzona spostrzegawczość i ciekawość dawała im możliwość zauważać niejedno fascynujące zjawisko.
"Członkowie rosyjskiej wyższej warstwy byli biegłymi i zdolnymi lingwistami. Język ojczysty nie przydawał im się poza granicami Rosji. Potrafili doskonale porozumiewać się zarówno w języku francuskim, jak i rosyjskim, a nierzadko arystokracja mówiła płynnie także po angielsku i niemiecku. Dziwniejsze wydaje się to, że bardzo często pierwszym językiem, którego uczyło się rosyjskie dziecko z warstwy wyższej, nie był rosyjski, ale francuski albo angielski. Język narodowy miał niższy status - był to język kuchni, chwytany mimochodem od niani i służących. Odnosiło się wrażenie, że Rosja nie miała własnej kultury, ale zapożyczała ją od Europy Zachodniej, zwłaszcza Francji".
Z czasem zaczyna być naprawdę interesująco. wybucha rewolucja, niektóre guwernantki nie wiedzą, co ze sobą zrobić. Wyjeżdżają same lub z rosyjskimi rodzinami, dla których pracują, by wkrótce powrócić - z ciekawości lub tęsknoty. Od tego momentu nie można się już od książki Pitchera oderwać.
Bałaganiarski charakter opowieści ma źródło w tym, że autor postanowił przeskakiwać od jednej bohaterki do drugiej bez wyraźnego zaznaczenia tego faktu, wymieszał je ze sobą, dorzucając do garnka wielkie ilości znajomych i członków rodziny każdej z nich, przez co dopiero po dłuższym czasie byłam w stanie odróżnić jedną od drugiej i pojąć, dlaczego teraz przebywam na Krymie, a nie, jak jeszcze przed momentem, w Petersburgu. Do tego dochodzą zbyt szybkie i zaskakujące retrospekcje oraz gwałtowne wybieganie w przyszłość - trzeba cierpliwości, żeby z tego chaosu wysupłać wspaniałości, których mimo wszystko książka jest pełna.
Jestem szczęśliwa, że trafiłam na "Pannę Emmie", bo zawarta w niej wiedza jest nieoceniona. Prawdziwy pasjonat machnie ręką na fabularny zamęt i znajdzie w nim moc intrygujących i ważnych informacji. Jest wśród Was sporo osób, które kochają historię Rosji tak samo jak ja - nie wolno Wam przejść obok tej książki obojętnie! ;)
Tytuł: Gdy panna Emmie była w Rosji. Dzieje angielskich guwernantek na tle rewolucji październikowej
Tytuł oryginału: When miss Emmie was in Russia. English governesses before, during and after the October Revolution
Autor: Harvey Pitcher
Wydawnictwo: Zysk i S-ka
Rok wydania: 2014
ISBN: 9788377853481
Ilość stron: 304
Format: 14.5x20.5cm
Oprawa: Miękka ze skrzydełkami
2
